عرقيات و هزاران حرف نگفته

به حال از خودتان پرسيده‌ايد كه اين همه عرقياتي كه در عطاري‌ها براي مصرف من و شما در دسترس قرار مي‌گيرند، از چه مراحلي مي‌گذرند تا ما بتوانيم آنها را به شکل بسته‌بندي شده خريداري کنيم و اينكه دستورالعمل ويژه‌اي براي مصرف و حتي نگهداري آنها وجود دارد يا نه؟
عرقيات يكي از شكل‌هاي استفاده از گياهان هستند و اغلب به صورت خوراکي و يا دارويي (مصرف دارويي ضعيف است) به مصرف مي‌رسند كه از پرمصرف‌ترين‌هاي آنها مي‌توان به عرق نعناع و گلاب اشاره كرد. در حالي که اين روزها از گياهان بسياري عرق گرفته مي‌شود كه از جمله آنها مي‌توان به عرق پوست سبز گردو اشاره كرد. اما آيا به واقع عرقيات جنبه دارويي دارند و مي‌توانند به ما در درمان بيماري‌ها کمک کنند؟ کمي‌صبر کنيد به تمامي‌اين پرسش‌ها در ادامه به کمک آقاي دکتر صالحي سورمقي پاسخ داده خواهد شد.
 

چرا عرقيات
 

دکتر حسين صالحي سورمقي، متخصص فارماکوگنوزي و استاد دانشگاه تهران مي‌گويد: «در پاسخ به اين پرسش که عرق طبي و يا خوراکي چيست بايد بگوييم هرگاه ما رايحه، اسانس و يا عطر گياه را از آن جدا کرده و آن را به آب اضافه کنيم، عرق به دست مي‌آيد. پس بايد از گياهان معطر و يا اسانسي در توليد عرق استفاده کرد. در همين جا بايد بيفزاييم که اسانس‌ها در آب حل نمي‌شوند بلکه روغن‌هاي سبکي هستند که در لابه‌لاي مولکول‌هاي آب جاي گرفته و آب را معطر مي‌کنند. به اين دليل است که در دنيا به عرقيات، آب مقطر معطر مي‌گويند و آنها را به عنوان معطر کننده مواد دارويي به کار مي‌برند.»
در کل، عرقيات نوع ضعيف شده اسانس‌ها بوده و داراي همان خواص دارويي هستند که به اسانس‌ها نسبت داده مي‌شود، با اين تفاوت که بايد در حجم بيشتري مصرف شوند. به طور مثال، اگر اسانس نعناع به اندازه 5/2 ميلي ليتر يا 50 قطره براي سوء‌هاضمه توصيه مي‌شود، بايد به اندازه يک ليوان از عرق آن خورده شود تا خاصيت درماني‌اش را نشان دهد. اگر اسانس‌ها مانند عرقيات مصرف شوند، مي‌توانند در صورت استعمال موضعي ايجاد تاول کرده و در صورت خورده شدن، مخاط دهان را از بين برده و زخم‌هايي را ايجاد کنند.
جالب است بدانيد که 40 نوع گياه وجود دارد که عرق‌شان گرفته مي‌شود و به صورت طبي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، برخي از آنها پرمصرف بوده و برخي کمتر مورد استفاده قرار مي‌گيرند. به علاوه، بر خلاف تصور بسياري از افراد که فکر مي‌کنند اسانس‌ها تنها بوي گياهان را ايجاد مي‌کنند، آنها30 خاصيت فيزيولوژيکي و دارويي دارند که از معمولي‌ترين‌هاي آنها مي‌توان به خواص ضدميکروبي، ضدقارچي، ضد درد و آنتي‌اکسيداني اشاره کرد. حتي اعتقاد بر اين است که اين ترکيبات مانند هورمون‌ها عمل کرده و به تنظيم مکانيسم‌هاي بدن کمک مي‌کنند.

از كجا آمده
 

دکتر صالحي درباره اينکه تاريخچه توليد عرق به کدام کشور برمي‌گردد، مي‌گويد: «در بسياري از کتب مرجع آمريکايي، ابداع روش توليد عرقيات گياهان معطر به ايرانيان نسبت داده مي‌شود و در اين کتب به طور صريح به ابن‌سينا اشاره شده است. در اين کتب گفته شده است که وي اولين کسي بوده که با تقطير گياهان، اسانس آنها را گرفته و در داروها از آنها استفاده مي‌کرده است. بنابراين، ابداع توليد عرقيات به کشور عزيزمان باز مي‌گردد. اما بايد اين نکته را نيز ذکر کرد که در حدود پنج تا شش هزار سال پيش فراعنه مصر نيز به اسانس‌هاي گياهي توجه ويژه‌اي داشتند و مصرف گياهان معطر و ادويه‌اي در ميان مردم آن سرزمين نيز جز ملزومات بوده است. حتي ترجمه سنگ نوشته‌ها حاکي از حقيقت است که افرادي که براي ساختن اهرام استخدام مي‌شدند، افراد تنومندي بودند که به تغذيه آنها توجه ويژه اي مي‌شد و در رژيم غذايي آنها گياهان اسانسي جايگاه ويژه‌اي داشتند.»

يك فرآيند كامل
 

 

دکتر صالحي در زمينه مکانيسم توليد عرق مي‌گويد: «به‌طور کلي 9 روش براي اسانس‌گيري از گياهان وجود دارد که معمولي‌ترين روش، گرفتن اسانس يا عرق با آب است. در اين روش، از آنجايي که اسانس موجود در گياه بايد از آن خارج شود، اگر از قسمت‌هاي نرم گياه مانند گلبرگ و يا برگ اسانس گيري شود، آن را به طور مستقيم در ظرف مي‌ريزند اما اگر از قسمت‌هاي سخت گياه مانند دانه در زيره، ريشه در زنجبيل و پوست در دارچين استفاده شود، ابتدا بايد آن را به صورت پودر در آورد. سپس گياه يا پودر آن را در مجاورت آب قرار داده تا آب تبخير شود و از آنجا که نقطه تبخير اسانس‌ها هميشه پايين‌تر از آب است، زودتر از آب تبخير شده و به همراه بخار آب به سمت لوله‌هاي مبرد يا خنک‌کننده منتقل مي‌شوند (در روش سنتي لوله‌هاي مبرد را از آب سرد عبور مي‌دهند تا تقطير انجام شود). سپس اسانس در مخازن جمع آوري مي‌شود. اگر از حجم کم آب استفاده شود، اسانس (که روغني سبک است) در بالاي آب جمع شده و قابل جمع آوري است اما اگر بخواهند عرق از گياه بگيرند، از آب بيشتري استفاده مي‌کنند تا اسانس در آب مخلوط شده و به شکل رقيق‌تري براي مصارف خانگي توليد شود براي مثال، يک تن نعناع را با چهار تن آب مخلوط مي‌کنند و هر گاه دو تن از آب تبخير شود، مايع جمع شده در مخزن را عرق در نظر گرفته و بسته‌بندي مي‌کنند، در حالي که در اسانس‌گيري از مقادير بسيار کم آب استفاده مي‌شود.»
حتماً از خود مي‌پرسيد مراجعي براي نظارت بر فعاليت اين توليدات وجود دارد؟ دکتر صالحي در پاسخ به اين پرسش مي‌گويد: «از آنجا که عرقيات به عنوان دارو به حساب نمي‌آيند و در دسته خوراکي‌ها قرار مي‌گيرند، وزارت بهداشت استاندارد و بهداشتي بودن آنها را کنترل مي‌کند.»

تقلب ممنوع
 

حتما اين سوال برايتان ايجاد شده است که آيا در توليد عرق‌ها نيز تقلب مي‌شود؟ دکتر صالحي سرمقي در اين رابطه مي‌گويد: «عرقيات چه به صورت سنتي توليد شوند و چه صنعتي، زماني مي‌توانند بيشترين اثر را داشته باشند که به طور کامل آب به کار رفته در هنگام توليدشان را اشباع کنند و به طور کامل در ميان ملکول‌هاي آب پراکنده شده باشند. به اين عرق در اصطلاح عرق «دو آتيشه و استاندارد» گفته مي‌شود که از آن بيشترين اثر را مي‌توان انتظار داشت. اما امروزه به دليل گران شدن گياهان، برخي از توليد‌کنندگان از گياه کمتري استفاده مي‌کنند و آب به کار رفته را بيشتر مي‌کنند و چون عرقيات طبيعتاً اثرگذاري ضعيفي دارند، هر چقدر غير اشباع‌تر باشند، اثرات‌شان ضعيف‌تر خواهند شد.
از سوي ديگر، محيط و تمامي‌وسايلي که براي توليد عرقيات به کار مي‌روند بايد استريل باشند زيرا در غير اين صورت، قارچ و کپک مي‌تواند در آنها رشد کرده و به اين ترتيب موجب کدورت عرق و تجزيه مواد موثره آن شود و به اين ترتيب نه تنها اثرگذاري نسبت داده شده را نخواهند داشت بلکه عوارض جانبي را نيز براي مصرف‌کننده در پي دارند.»
دکتر صالحي در پاسخ به اين پرسش که آيا مي‌توان هر روز از عرقيات استفاده کرد، چنين مي‌گويد: «استفاده روزانه از شربت‌هايي که در تهيه آنها از عرقيات استفاده مي‌شود، مشکلي را براي مصرف کننده به بار نخواهد آورد زيرا عرقيات خود به صورت بالقوه ضعيف هستند و اگر از مقدار کمي‌از آنها براي طعم دادن به نوشيدني‌ها استفاده شود، اين اثر بسيار ضعيف خواهد شد اما همان طور که در مصرف مواد غذايي نيز بايد حد اعتدال را رعايت کرد، مصرف عرقيات بيش از يک تا دو ليوان در روز توصيه نمي‌شود.»

گرمي ‌و سردي
 

دکتر صالحي سورمقي معتقد است که ويژگي گرمي‌و سردي به طبايع مواد باز مي‌گردد و اين ويژگي در طب چيني به شدت مورد توجه بوده است. در اين طب مي‌گويند اگر تعادلي که ميان سردي و گرمي، خشکي و تري وجود دارد برهم نخورد، فرد سالم است و در غير اين صورت، بيماري حاصل خواهد شد. وي مي‌افزايد: «از آنجا که در ساده‌ترين گياهان حداقل هزار ماده وجود دارد، کمپلکس اثر آنها در قديم خصلت گرمي‌و يا سردي را تشکيل مي‌داده است. جالب است بدانيد که در اسانس چاي که هر روز آن را براي رفع خستگي ميل مي‌کنيد، 340 نوع ماده وجود دارد که البته اين اسانس يک جز از اين گياه است. پس اين چنين مي‌توان نتيجه گرفت که گرمي ‌و سردي در طب سنتي در دنيا به عنوان يکي از ارکان اصلي شناخته شده و به اثبات رسيده است.»

كمي ‌در عطاري
 

دکتر صالحي درباره اينکه مي‌توان از يک عطاري براي تشخيص بيماري مشورت خواست، مي‌گويد: «در قديم حکيم همان پزشک امروز بود و عطار، داروسازان امروزي و از همان روزگار اين دو از هم جدا بودند، به اين ترتيب که حکيم تشخيص بيماري را بر عهده داشت و عطار بايد هر آنچه را حکيم تجويز مي‌کرد، به بيمار مي‌داد. امروز نيز وضع به همين ترتيب است اما در برخي از شرايط که پزشک بيماري‌هاي معمولي را تشخيص داده است، عطار مي‌تواند عرقياتي را که اثر آنها به اثبات رسيده است، به بيماران توصيه کند. در غير اين صورت، فعاليت آنها مداخله در امر پزشکي بوده و از نظر علمي‌و قانوني تخلف محسوب مي‌شود.»

كم ضررتر
 

دکتر صالحي در ادامه مي‌افزايد: «جالب است بدانيد که عرقيات به دليل طبيعي بودن‌شان اگر به همراه هم مصرف شوند، تداخلي با هم ايجاد نمي‌کنند. مانند اين است که ما چند سبزي را با هم مي‌خوريم اما ديده شده است که برخي از آنها با داروهاي شيميايي تداخل اندکي نشان مي‌دهند. به طور مثال، ديده شده افرادي که يک تا دو گريپ فروت و نه نصف اين ميوه را هر روز مصرف مي‌کنند، در صورت مصرف داروهاي قلبي و يا ضد انعقادي آثار داروهاي‌شان 10 تا 20 درصد کاهش خواهد يافت.»

براي كاهش وزن
 

اين تصور که مصرف برخي از عرقيات خاص به طور مستقيم موجب لاغري مي‌شوند، به طور کامل اشتباه است و تا به حال تحقيقي که چنين موضوعي را به اثبات برساند، به انجام نرسيده است. اما برخي از عرقيات با تنظيم فعاليت دستگاه گوارش و يا سوخت و ساز بدن به طور غير مستقيم و به طور اندک به چاق نشدن افراد کمک مي‌کنند. محققان با درک اين واقعيت بر اين حقيقت واقف شده‌اند که چرا در هندوستان بسياري از افراد تناسب اندام دارند ولي در کشورهاي غربي چاقي‌هاي مفرط به چشم مي‌خورد و اين واقعيت آن است که هندي‌ها از گياهان اسانسي به ميزان قابل ملاحظه‌اي استفاده مي‌کنند.

عرق نعناع، اول
 

همان‌طور که گفتيم، عرق نعناع جزو پرمصرف‌ترين عرقيات به حساب مي‌آيند. حتما مي‌پرسيد چرا؟ دکتر صالحي در اين باره مي‌گويد: «براي اسانس‌ها تا به امروز 30 اثر به اثبات رسيده است که در اين ميان برخي عمومي ‌و برخي ويژه عرق گياه خاصي هستند. به طور مثال، همه آنها خاصيت ضد درد، ضد اسپاسم و ضد نفخ دارند اما از همه اين عرقيات هر روز نمي‌توان استفاده کرد. از طرف ديگر، سوء‌هاضمه يکي از شايع‌ترين ناراحتي‌هايي ست که انسان امروز با آنها رو‌به‌رو مي‌شود زيرا بر اثر کمي‌تحرک، بدغذايي و مشکلات رواني که همه در اين روزگار به بالاترين حد خود رسيده‌اند، ايجاد مي‌شود و به اين ترتيب، عرق نعناع که همه اين شرايط را يک جا دارد و از برگ گياهي به دست مي‌آيد که به طور کامل خوراکي است و هر روز مي‌توان از آن ميل کرد، بيشترين مصرف را به خود اختصاص داده است.»

كمي ‌درباره گلاب
 

پيش از هر چيز بايد بگوييم که گلاب همان اسانس رز(گل محمدي) است که البته از چهار گونه اين گل مي‌توان گلاب تهيه کرد زيرا ما تا به امروز 200 نوع رز را شناسايي کرده‌ايم که تنها دسته محدودي از آنها مي‌توانند در تهيه گلاب مورد استفاده قرار گيرند. به طور کلي، اين مايع ارزشمند که توليد آن به کشور ما باز مي‌گردد، هم مصرف موضعي دارد و هم خوراکي. به اين ترتيب که اگر به صورت موضعي استفاده شود، پاک کننده قوي پوست به خصوص براي افرادي است که در شهرهاي آلوده‌اي مانند تهران زندگي مي‌کنند. جالب است بدانيد که ميزان اسانس گلاب بالا نبوده و به اين ترتيب نمي‌تواند اثر‌هاي جانبي را روي پوست بگذارد . در ضمن، اين مايع معطر تا حدودي تحريک کننده جريان خون بوده و بافت پوست را به توليد سلول‌هاي جديد تحريک مي‌کند. به علاوه گفته مي‌شود اگر استريل باشد مي‌تواند به عنوان يک پاک کننده قوي چشم به کار برده شود.
اما در صورت مصرف خوراکي آن، گلاب نوعي آرام بخش است و شايد به اين دليل است که در تهيه انواع غذاها از اين مايع معطر استفاده مي‌کنند. گلاب تحريک‌کننده هورمون‌ها بوده و ميل جنسي را افزايش مي‌دهد. به علاوه تا حدودي تنظيم کننده قاعدگي است و خاصيت ضدتورم دارد. به اين دليل است که توصيه مي‌شود در هنگام آفتاب سوختگي از شربت آن و يا به شکل موضعي مورد استفاده قرار گيرد.

هشدار براي همه
 

آيا مي‌دانيد عرقيات را تا چه زماني و در چه شرايطي مي‌توان نگهداري کرد؟ دکتر صالحي در خاتمه در اين زمينه مي‌گويد: «از آنجا که کليه گياهان با زياد نگه داشتن‌شان اثرهاي خود را از دست مي‌دهند و نبايد آنها را بيش از يک سال نگه داشت ( البته خشک آنها). در عرقيات نيز اسانس آنها، به دليل جدا شدن از سلول‌هاي گياه و مخلوط شدن با آب مي‌توانند از آن جدا و يا بهتر است بگوييم تبخير شوند و به اين ترتيب اثري نداشته باشند. از اين رو، توصيه مي‌شود که آنها را در يخچال و در ظروف شيشه‌اي رنگي نگهداري کرد و هرگز از ظروف پلاستيکي استفاده نشود زيرا اسانس‌ها نسبت به پلاستيک خورندگي دارند. علاوه بر ظروف شيشه‌اي، آنها را مي‌توان در ظروف مسي و آلومينيومي‌نيز نگه داشت. به علاوه، توجه داشته باشيد با مصرف عرقيات در بالاي مايع، هوا جمع خواهد شد که اکسيژن آن مي‌تواند موجب اکسيد شدن اسانس شده و با اينکه ضرري را براي مصرف‌کننده در پي ندارد اما فايده نيز نخواهند داشت.»

 

منبع:www.salamat.com
/م